Izrael Aljuhe Orenbach

---

Życiorys

Izrael Aljuhe, znany bliskim jako Lutek, był synem Szmula Binema oraz Ity Rajdli. W jego rodzinie znajdowała się także młodsza siostra, Bela, która była pięć lat młodsza od niego. Orenbachowie zamieszkiwali w Tomaszowie Mazowieckim, na ulicy Kaliskiej 1/3, która obecnie nosi nazwę ulicy Józefa Piłsudskiego. W 1930 roku rodzina podjęła decyzję o przeprowadzce do Bydgoszczy, gdzie osiedli na ulicy Królowej Jadwigi 29.

W 1939 roku Lutek z sukcesem ukończył Państwowe Gimnazjum Humanistyczne znajdujące się przy ulicy Grodzkiej 18-22, obecnie znane jako Budynek Seminarium Duchownego w Bydgoszczy, oraz zdał maturę. Jako młody człowiek, Lutek interesował się teatrem, angażując się amatorsko w działalność swojego lokalnego zespołu teatralnego, znanego jako „bydgoska granda”.

W maju 1939 roku, życie Lutka odmieniło się, gdy poznał Edith Blau, która przyszła na świat 24 września 1921 roku w Gdańsku. Edith przebywała w Bydgoszczy w towarzystwie matki, mety, po tym jak jej ojciec, Heinrich Blau, został aresztowany przez Gestapo w Gdańsku. Młodzi ludzie rozmawiali ze sobą w różnych językach – Lutek posługiwał się polskim, podczas gdy Edith odpowiadała mu po niemiecku. Mimo bariery językowej, ich porozumienie było doskonałe.

Edith miała bliską przyjaciółkę, Ruth Goldbarth, która przyszła na świat 26 marca 1921 roku również w Bydgoszczy. Ruth mieszkała u swojej babci, Liny Gappe, razem z Edith i jej matką. Niestety, wybuch II wojny światowej doprowadził do rozstania tych dwojga młodych ludzi. Edith, wraz z matką, postanowiła wrócić do rodzinnego miasta Mety, Minden. Z kolei Ruth, w towarzystwie swojej młodszej o trzy lata siostry Dorothei oraz rodzicami, Rudolfem i Gertrudą, przemieściła się do Warszawy. Po pewnym czasie Orenbachowie wrócili do Tomaszowa Mazowieckiego. Z tego momentu rozpoczęła się intensywna korespondencja pomiędzy Minden, a gettem w Tomaszowie Mazowieckim oraz gettem warszawskim.

Listy z tomaszowskiego getta

Lutek regularnie pisał listy do Edith przez cały okres od 1939 do 1940 roku. Po powrocie do Tomaszowa Orenbachowie znaleźli schronienie w rodzinnym domu Ity Rajdli, co oznaczało powrót do korzeni, a ich nowym adresem stał się dom dziadka Lutka, Hersza Libera, znajdujący się przy ulicy Zgorzelickiej 14. Rodzina Liberów była dosyć liczna i często spotykała się w gościnnych progach Hersza, co tworzyło silne więzi w tym trudnym czasie. Wkrótce do Lutka dołączył jego kuzyn z Łodzi, Fred Rotberg, którego przyjaciele nazywali Fredkiem, oraz jego siostra z malutkim synkiem Ludwisiem.

W listopadzie 1940 roku Orenbachowie, w składzie Lutek, jego siostra, rodzice oraz babcie, przenieśli się do nowego miejsca, ulokowanego na ulicy Lewą 8, która mieściła się w obrębie getta. Wydane 3 maja 1940 roku ogłoszenie, nakazujące stworzenie odrębnej dzielnicy żydowskiej w Tomaszowie Mazowieckim, ogłosił ze swojej strony kreishauptman Fritz von Balluseck oraz stadthauptman Siegfried Lucas. Lutek, jako jeden z nielicznych, objął w getcie funkcję beamtera, co oznaczało, że był urzędnikiem w nowo powstałej Radzie Starszych Ludności Żydowskiej, której przewodniczącymi byli Bolesław Szeps oraz Lejb Warzager.

Koło Artystów

W murach getta Lutek miał okazję spotkać się z łódzkimi malarzami, w tym z Henrykiem Barczyńskim oraz Władysławem Rejderem, co zainspirowało go do założenia Koła Artystów. Zachęcony talentem Barczyńskiego, Lutek rozpoczął rysowanie karykatur, które przesyłał Edith. Jego prace nie omijały przedstawicieli tomaszowskiego Judenratu, takich jak Bolesław Szeps czy Szymsze Koszerowski, a także bliskich mu ludzi, jak ojciec Szmul Binem, kuzyn Fredek Rotberg, wujek Alfred Knopp oraz przyjaciele, w tym malarz i scenograf Józef Beno Badower, który był również redaktorem Echa Mazowieckiego.

Klein Kunst Teater

Lutek, z grupą przyjaciół, postanowił założyć amatorski teatr, mający na celu tworzenie sztuk w możliwie profesjonalny sposób. W skład zespołu wchodziła jego siostra Bela, określana przez Lutka jako „śpiewająca jak słowik”, kuzyn Fred, który akompaniował na pianinie i pełnił rolę kierownika muzycznego, oraz wiele innych znajomych, w tym Stefa Szczęśliwa, Hejnesznajderowa, Helena Kolska oraz Mordkowicz. Zespół regularnie spotykał się na poddaszu Pani Sz., Sury Szczęśliwej, przy ulicy Krzyżowej. Prezesem teatru był Artur Kahan z Łodzi, a literackiego kierownictwa podjął się Adam Lichtenstein, urodzony 16 czerwca 1924 roku.

Artyści koncentrowali się głównie na repertuarze rewiowym, ponieważ według Lutka nie posiadali wystarczających funduszy na inscenizację polskiej literatury romantycznej. Lutek w teatrze pełnił rolę zarówno aktora, jak i reżysera, angażując swojego ojca, który w młodości prowadził amatorski teatr w Tomaszowie i uczył m.in. Klarę Segałowicz. W 1940 roku Lutek wspólnie z ojcem odwiedził ją w Warszawie. Niestety, z powodu epidemii tyfusu oraz pogarszających się warunków życia w getcie, działalność teatru została zawieszona w październiku 1941 roku.

Losy listów z tomaszowskiego getta

Rodzina Orenbachów doszła do tragicznego końca w okolicznościach, które do dziś pozostają niewyjaśnione – z najwyższym prawdopodobieństwem miało to miejsce podczas brutalnej likwidacji getta lub w obozie zagłady w Treblince. Ostatnią znaną wiadomość Lutka Orenbacha do Edith Blau datuje się na 5 lutego 1942 roku.

Niestety, tomaszowskie getto zostało zlikwidowane na przełomie października i listopada 1942 roku, co doprowadziło do ogromnych strat wśród jego mieszkańców. Warto zaznaczyć, że wszystkie listy oraz karykatury, które Lutek przesłał do Minden, przetrwały dzięki staraniom rodziny Edith. To wuj Hermann Bradtmüller oraz jego syn Hans odegrali kluczową rolę w zachowaniu tej cennej korespondencji.

Po zakończeniu wojny, Edith oraz matka Metta zastały w Minden listy od Lutka oraz Ruth, które stały się świadectwem ich życia w getcie. W 1996 roku Edith podjęła decyzję o przekazaniu całej korespondencji do Muzeum Pamięci Holokaustu w Waszyngtonie (United States Holocaust Memorial Museum), co przyczyniło się do zachowania tych cennych dokumentów dla przyszłych pokoleń.

Listy, które złożyły się na tytuł książki: „Sen o teatrze. Listy z tomaszowskiego getta”, znalazły swoje miejsce w publikacji wydanej przez tomaszowską Fundację Pasaże Pamięci w 2018 roku.

---

Oceń: Izrael Aljuhe Orenbach

---