Józef Łokietek

---

Życiorys

Okres tomaszowski

Józef Łokietek był synem Jakuba Józefa (Chaima Joska) Łokcia, skromnego sukiennika z Tomaszowa, który wcześniej pracował jako kowal, oraz Rywki Ruchli Łokieć z d. Grinberg. Swoje pierwsze doświadczenia edukacyjne zdobył w chederze „Talmud Tora” w Tomaszowie, z siedzibą przy ul. Polnej 22/24. W swoim rodzinnym domu miał okazję zetknąć się z ideami socjalistycznymi, gdyż jego bracia, Hersz Lejzer i Icek Zełman oraz później Motel, byli aktywnymi sympatykami lub członkami Polskiej Partii Socjalistycznej (PPS).

Kiedy miał 15 lat, w 1905 roku, udało mu się pomóc dwóm bojownikom z Organizacji Bojowej PPS. W obawie przed aresztowaniem opuścił Tomaszów i wyjechał do Łodzi, aby uniknąć rąk policji. Ze względu na te wydarzenia, jego rodzina musiała ogłosić, że uznano go za zmarłego, co miało być zgodne z poleceniami działaczy PPS.

W Szwajcarii

Po raz pierwszy odwiedził Szwajcarię w latach 1906–1907, towarzysząc Adamowi Pragierowi oraz Norbertowi Barlickiemu. W tym okresie wielokrotnie działał jako kurier pomiędzy centralą PPS w Szwajcarii a Polską. Wspólnie z tymi obowiązkami kontynuował kształcenie w świeckiej szkole w Warszawie oraz w Zurychu. Zdecydował się porzucić religię mojżeszową i zmienił swoje nazwisko na Józef Łokietek. Podjął studia z zakresu chemii i farmacji, najpierw we Francji, a następnie od 1912 roku w Szwajcarii, na uniwersytetach w Genewie i Zurychu.

W grudniu 1912 r. zapisał się do Związku Strzeleckiego, który został założony przez studentów w Genewie. Uzyskał doktorat z chemii na Uniwersytecie w Genewie, którego promotorem był profesor August Berthier. Niedługo później ożenił się z córką swojego promotora, co umożliwiło mu uzyskanie obywatelstwa szwajcarskiego. Mimo to, kontynuował pracę jako asystent na Wydziale Chemii.

W II RP

W grudniu 1918 lub na początku stycznia 1919 r. powrócił do Polski, dysponując biegłością w językach obcych oraz rekomendacją PPS, co ułatwiło mu znalezienie pracy w Ministerstwie Spraw Zagranicznych na stanowisku intendentury. Jako oficerista przystąpił do reaktywowanego Związku Strzeleckiego. W obliczu wybuchu wojny polsko-sowieckiej zgłosił się ochotniczo do armii. Zaangażował się w działalność Robotniczego Komitetu Obrony Warszawy, wykazując się zarówno odwagą, jak i zdolnościami organizacyjnymi, a w 1921 roku zorganizował wsparcie dla powstańców śląskich.

Początkowo przybył do kraju wraz z żoną, jednakże ta szybko powróciła do Szwajcarii. W drugiej połowie lat 20-tych ożenił się po raz kolejny. W 1921 roku wyjechał do Stanów Zjednoczonych z grupą działaczy PPS, aby wygłaszać odczyty dla amerykańskiej Polonii oraz zbierać fundusze. W tym czasie pracował także w II Oddziale Sztabu Generalnego, znanym jako „Dwójka” (odpowiedzialnym za wywiad i kontrwywiad). Badając działalność gangów w Stanach Zjednoczonych, zainspirował się ich strukturą, co zaowocowało utworzeniem podobnej formacji PPS w Polsce, mającej na celu przeciwdziałanie atakom komunistycznych i narodowych bojówek.

Po demobilizacji osiedlił się w Warszawie, gdzie podjął pracę jako farmaceuta w kasie chorych, równocześnie angażując się w działalność PPS, m.in. jako członek sądu partyjnego. Jako bliski współpracownik Rajmunda Jaworowskiego, prezesa Warszawskiego Okręgowego Komitetu Robotniczego PPS, podzielał jego antykomunistyczne przekonania i deklarował poparcie dla marszałka Piłsudskiego. W 1921 roku został powołany na komendanta Milicji PPS w Warszawie, jesienią 1922 roku przeprowadził udane akcje przeciwko bojówek komunistycznych i endeckich.

Dnia 11 grudnia 1922 r. zdołał uwolnić posłów z PPS-u, którzy zostali aresztowani przez bojówkę endecką na placu Trzech Krzyży. Łokietek wielokrotnie prowadził akcje rozpędzania pierwszomajowych manifestacji komunistów, czasem nawet posługując się bronią palną, co miało miejsce w 1926 oraz 1928 roku. W 1925 roku objął przewodnictwo PPS w nowojorskiej dzielnicy „Jerozolimska”. Podczas przewrotu majowego stanął na czele batalionów roboczych, wspierających oddziały wojskowe Józefa Piłsudskiego.

W 1927 roku jego nazwisko pojawiło się w kontekście domniemanych działań przeciwko gen. Władysławowi Ostoja-Zagórskiemu, a także z oskarżeniem o brutalne pobicie Adolfa Nowaczyńskiego oraz skatowanie Tadeusza Dołęgi-Mostowicza. 9 kwietnia 1927 r. został wybrany do Warszawskiego Okręgowego Komitetu Robotniczego PPS. W 1928 roku zarzucono mu defraudację składek partyjnych oraz zbyt brutalne działania w stosunku do komunistów. W tym samym roku podczas rozłamu w PPS, Łokietek pozostał lojalny wobec Jaworowskiego, wstępując do frakcji pro-Piłsudskiego.

Na kongresie partyjnym w Katowicach w listopadzie 1928 roku został członkiem Centralnej Rady Organizacyjnej PPSdFR oraz otrzymał stanowisko komendanta głównego milicji partyjnej. W 1929 roku zaangażował się w tworzenie nowego związku zawodowego pod egidą partii, zostając prezesem Centralnego Związku Zawodowego Pracowników Transportu Rzecznego w Polsce, do którego należeli m.in. tragarze i robotnicy transportu. Wziął udział w zjeździe byłych członków Organizacji Bojowej PPS w dniu 13 września 1929 r., współdziałając z osobami takimi jak Aleksandrą Piłsudską, Aleksandrem Prystorem, Walerym Sławkiem. Stojąc na czele Centralnego Związku Zawodowego, prowadził kontrowersyjny proceder wymuszania haraczy od tragarzy, posługując się groźbą i przemocą.

Dnia 15 maja 1930 r. został aresztowany pod zarzutem usiłowania zabójstwa, jednak szybko go uniewinniono. W 1932 roku stanął przed sądem za pobicie tragarzy, a ostatecznie skazano go na rok aresztu, z czego dzięki amnestii spędził zaledwie pół roku. W czasie pobytu za kratkami umożliwił sobie nawiązanie kontaktów z przestępczym środowiskiem, w tym ze znanym Łukaszem Siemiątkowskim, ps. „Tata Tasiemka”. Ostatecznie w styczniu 1935 roku sąd go uniewinnił. Mimo pozostania członkiem Związku Strzeleckiego (w randze podpułkownika), bardziej związał się z działalnością przestępczą. W Warszawie zaczęto znać go jako „Rabina” (fr. „Rebe”). Na czele nowo zorganizowanej bojówki, stosował terror i szantaż dla wymuszenia łapówek od handlarzy oraz rzeźników, co zapewniało mu kontrowersyjną reputację, szczególnie po opublikowanej powieści Andrzeja Młota (pseud.) pt. „Bezkarni bandyci stolicy. Powieść o Warszawie grozy i zbrodni”, która ukazywała przestępcze życie Warszawy w odcinkach w dzienniku Głos Stolicy od 13 września do 16 grudnia 1932 roku.

Podczas II wojny światowej

We wrześniu 1939 roku, jako komendant Związku Strzeleckiego, Łokietek brał czynny udział w obronie Warszawy. Po wybuchu II wojny światowej prowadził kawiarnię przy ul. Ogrodowej, korzystając z przyznanego mu zezwolenia przez jego drugą żonę Helenę K. Współpracował z Komitetem Samoobrony, pełniąc funkcję delegata aprowizacyjnego, organizując pomoc żywnościową dla społeczności żydowskiej, a także uzyskując fałszywe dokumenty dla osób pochodzenia żydowskiego.

W październiku 1940 r. został uwięziony przez Gestapo i przetrzymywany w ich więzieniu przy al. Szucha, a następnie na Pawiaku, gdzie był poddawany brutalnym przesłuchaniom i torturom. Po sześciu tygodniach był w końcu uwolniony, jednak nie zaprzestał działalności przeciwko okupantowi. Wiosną 1941 roku aresztowano go po raz drugi, a w lipcu znowu znalazł się w więzieniu na Pawiaku. 17 września 1941 r. ponownie został wypuszczony. Zmarł pod koniec roku w okolicznościach, które do dziś pozostają nieznane. Jego miejsce pochówku nigdy nie zostało ustalone.

W kulturze

Józef Łokietek jest uznawany za pierwowzór postaci Janusza Radziwiłka, jednego z kluczowych bohaterów powieści Szczepana Twardocha, zatytułowanej Król. Historia ta została zekranizowana przez Jana Matuszyńskiego dla stacji Canal+. W tej produkcji rolę Janusza odegrał Borys Szyc.

Warto zauważyć, że już wcześniej w kontekście Łokietka, swoją wizję tej postaci zaprezentował Jerzy Rawicz w książce noszącej tytuł „Doktor Łokietek i Tata Tasiemka. Dzieje gangu”. Ta publikacja wnikliwie bada warszawską działalność Łokietka w latach trzydziestych XX wieku. Również w tym okresie powstał znany szlagier „Bal na Gnojnej”, który również nawiązuje do wydarzeń związanych z tą postacią.

---

Oceń: Józef Łokietek

---