Tadeusz Chmielewski (reżyser)

---

Życiorys

Tadeusz Chmielewski, syn Adama i Aleksandry, miał ciekawy życiorys. W trakcie II wojny światowej uczył się w szkole zawodowej, jednocześnie pracując jako czeladnik ślusarski. W okresie niemieckiej okupacji był czynny jako żołnierz Armii Krajowej oraz Narodowych Sił Zbrojnych. Po zakończeniu działań wojennych udał się do Świnoujścia, gdzie przebywał z rodziną. Maturę zdał eksternistycznie w Szczecinie. W 1954 roku ukończył Państwową Wyższą Szkołę Filmową, gdzie był kolegą Kazimierza Kutza i Janusza Morgensterna.

Współpraca z Urzędem Bezpieczeństwa i Służbą Bezpieczeństwa

Tadeusz Chmielewski został w lutym 1947 roku zwerbowany przez Urząd Bezpieczeństwa jako Tajny Współpracownik, przyjmując pseudonim „Śmiały”. Współpraca ta miała miejsce aż do 1954 roku. Ponownie nawiązał kontakt ze Służbą Bezpieczeństwa w czerwcu 1961 roku, przyjmując nowy pseudonim – „Stefania”. W swoich raportach informował o osobach związanych ze światem kultury, w tym o Ignacym Taubie. Dokumenty, które potwierdzają jego współpracę, znajdują się w Archiwum Instytutu Pamięci Narodowej pod sygnaturą AIPN 002086/222/CD.

Kariera reżyserska

Chmielewski zadebiutował jako reżyser w 1957 roku surrealistyczną komedią pt. Ewa chce spać, która stanowiła inspirację dla burlesek Renégo Claira i jednocześnie parodiowała współczesne życie społeczne. Jak zauważa Tadeusz Lubelski, „złodzieje pobierający przestępcze nauki na akademickich seminariach, policjanci […] wybawiający złoczyńców grą na pałce przemienionej we flet […] – wszystko składało się na groteskowy obraz karnawałowego «świata na opak»”. Film ten przyczynił się do renesansu polskiej komedii filmowej po wydarzeniach popaździernikowych, zdobywając Złotą Muszlę na Festiwalu Filmowym w San Sebastián.

Po jego kryminałach, takich jak Walet pikowy (1960) oraz Dwaj panowie N (1961), odniósł kolejny sukces komercyjny dzięki komedii wojennej Gdzie jest generał (1963). Fabuła opowiada o dezerterze z Ludowego Wojska Polskiego (w tej roli Jerzy Turek), który nawiązuje współpracę z odważną radziecką żołnierką (Elżbieta Czyżewska). Razem planują porwanie niemieckiego generała strzeżonego w zamku przez Niemców. Film ten zrywał z martyrologicznym podejściem, które dominowało w wcześniejszych produkcjach o II wojnie światowej. Zyskał on uznanie zarówno wśród widzów, jak i krytyków, a znakomita kreacja Czyżewskiej była powszechnie chwalona. W ramach sukcesu Chmielewski stworzył trzyczęściową farsę Jak rozpętałem drugą wojnę światową (1969), która skupiła się na warszawskim cwaniaku (Marian Kociniak) uwikłanym w wydarzenia wojenne.

Jednakże niektóre z jego współczesnych komedii, jak Pieczone gołąbki (1966), spotkały się z chłodnym przyjęciem. Krytycy, w tym Aleksander Jackiewicz, określili ją jako „najgorsza komedia autora Ewy”, zauważając, iż jej „partactwo szkodzi całemu polskiemu filmowi”. Z kolei Nie lubię poniedziałku (1971), przyjemna komedia pomyłek bliska klimatem do Ewy, próbowała zrównoważyć propagandowy wizerunek Warszawy z krytyką państwowych instytucji. Po filmie Wiosna, panie sierżancie (1974), Chmielewski wycofał się z reżyserii kolejnych komedii. W 1978 roku zrealizował adaptację powieści Ladislava Fuksa Śledztwo prowadzi radca Heumann, osadzoną w Toruniu w latach 20. XX wieku, w konwencji kina retro. Film Wśród nocnej ciszy przedstawia relacje pomiędzy wymagającym ojcem – detektywem, a jego dorastającym synem. Lubelski uznał ten film za najlepszy kryminał w historii polskiego kina. Znana adaptacja, Wierna rzeka (1983), bazująca na powieści Stefana Żeromskiego, napotkała jednak cenzurę. Mimo tematyki związanej z powstaniami narodowymi, film zyskał szerszą publiczność dopiero w 1987 roku, co zaowocowało przyznaniem Chmielewskiemu nagrody za reżyserię na Festiwalu Polskich Filmów Fabularnych.

Poza reżyserią

Chmielewski angażował się w działalność Stowarzyszenia Filmowców Polskich, gdzie w latach 1983–1987 pełnił funkcję wiceprezesa. Później, w latach 1987–1989, zasiadał w Komitecie Kinematografii. Po przełomie ustrojowym w Polsce zajął się produkcją takich filmów, jak Smacznego, telewizorku (1992) Pawła Trzaski, Show (2003) Macieja Ślesickiego, a także U Pana Boga w ogródku (2007) i U Pana Boga za miedzą (2009) Jacka Bromskiego. Przedstawiając pierwowzór filmów Bromskiego, U Pana Boga za piecem (1998), użył nazwiska swojej wnuczki, Zofii Miller. Otrzymał za ten scenariusz nagrodę na Festiwalu Polskich Filmów Fabularnych.

Rodzina, śmierć

Chmielewski realizował kilka swoich filmów wraz z żoną Haliną Chmielewską, która również jest reżyserką i scenarzystką. Jego córka, Agata Chmielewska, zajmuje się grafiką i malarstwem. Zmarł 4 grudnia 2016 roku, a jego pogrzeb odbył się 9 grudnia 2016 roku na Alei Zasłużonych na Cmentarzu Wojskowym na Powązkach w Warszawie.

Styl filmowy

Tadeusz Chmielewski jest szeroko uznawany za twórcę, który przyczynił się do rozwoju polskiej komedii wojennej. Warto zwrócić uwagę na zdanie Bogumiła Drozdowskiego, który zaznacza, że gatunek ten, praktykowany przez Chmielewskiego, stał się „czymś w rodzaju papierka lakmusowego na poczucie humoru Polaków; nie obrażała wszakże ich honoru”.

Patrząc na bohaterów jego filmów, można dostrzec, że przeważają postacie zakorzenione w tradycji ludowej. W głównej mierze są to dobroduszni cwaniacy, którym nieobce są jednak różnorodne kompleksy. W dziełach Chmielewskiego tworzy się „świat bezustannej rehabilitacji pewnych pojęć moralnych, świat rehabilitacji najpiękniejszych uczuć i najgłębszych marzeń”.

Piotr Zwierzchowski zwraca uwagę, że zwłaszcza w przypadku komedii wojennych Chmielewskiego, Polakom udało się podbudować wizerunek, który był wówczas nadwątlony przez dotychczasowe przedstawienie w polskiej szkole filmowej. Mówi on, że „przynajmniej tym razem naszym chłopakom udało się wygrać, nie ponosząc przy tym większych strat”.

Filmografia

Filmografia Tadeusza Chmielewskiego jest obfita i różnorodna, obejmująca wiele lat pracy w polskim kinie. Poniżej znajduje się lista najważniejszych projektów, w których brał udział:

• 1955: Podhale w ogniu – asystent reżysera,
• 1956: Tajemnica dzikiego szybu – asystent reżysera,
• 1957: Ewa chce spać – reżyseria, scenariusz,
• 1958: Dwoje z wiernej rzeki – współpraca reżyserska,
• 1960: Walet pikowy – reżyseria, scenariusz,
• 1961: Dwaj panowie N – reżyseria, scenariusz,
• 1963: Gdzie jest generał… – reżyseria, scenariusz,
• 1966: Pieczone gołąbki – reżyseria, scenariusz,
• 1969: Jak rozpętałem drugą wojnę światową – reżyseria, scenariusz,
• 1971: Nie lubię poniedziałku – reżyseria, scenariusz, dialogi,
• 1974: Pełnia nad głowami – scenariusz,
• 1974: Wiosna panie sierżancie – reżyseria, scenariusz,
• 1978: Wśród nocnej ciszy – reżyseria, scenariusz,
• 1981: Książę – opieka artystyczna,
• 1983: Wierna rzeka – reżyseria, scenariusz,
• 1984: Trzy stopy nad ziemią – opieka pedagogiczna,
• 1986: Inna wyspa – opieka artystyczna,
• 1986: Nikt nie jest winien – opieka artystyczna,
• 1992: Smacznego, telewizorku – producent,
• 1996: Ucieczka – producent,
• 1998: U Pana Boga za piecem – scenariusz (pod pseudonimem Zofia Miller),
• 2000: Król sokołów – koproducent (ze strony polskiej),
• 2000: To ja, złodziej – koproducent,
• 2003: Show – producent.

Ważniejsze nagrody filmowe

Oto wykaz istotnych nagród filmowych, które Tadeusz Chmielewski otrzymał w swojej karierze reżyserskiej:

• 1958: Ewa chce spać – Złota Muszla na MFF w San Sebastián,
• 1958: Ewa chce spać – Nagroda Związku Scenarzystów Hiszpańskich za scenariusz na MFF w San Sebastián,
• 1959: Ewa chce spać – Nagroda dla najlepszego filmu na MFF w Mar del Plata,
• 1964: Gdzie jest generał… – Nagroda Państwowa II stopnia,
• 1970: Jak rozpętałem drugą wojnę światową – Łagów (Lubuskie Lato Filmowe) nagroda publiczności,
• 1987: Wierna rzeka – Gdynia (Festiwal Filmowy w Gdyni) nagroda za reżyserię,
• 1998: U Pana Boga za piecem – Gdynia (Festiwal Filmowy w Gdyni) nagroda za scenariusz,
• 1999: U Pana Boga za piecem – Orzeł, Polska Nagroda Filmowa (nominacja) w kategorii: najlepszy scenariusz; za rok 1998,
• 1999: U Pana Boga za piecem – Orzeł, Polska Nagroda Filmowa (nominacja) w kategorii: najlepszy producent; za rok 1998,
• 2015: „Platynowe Lwy” w uznaniu za całokształt dorobku artystycznego – Gdynia (Festiwal Filmowy w Gdyni).

Odznaczenia i wyróżnienia

Tadeusz Chmielewski, znany reżyser, jest osobą, której osiągnięcia zostały docenione poprzez liczne wyróżnienia. W 1974 roku otrzymał Krzyż Oficerski Orderu Odrodzenia Polski, co stanowi znaczące uznanie dla jego wkładu w rozwój polskiej kultury i sztuki. W kolejnych latach jego działalność artystyczna została ponownie uhonorowana.

W 2005 roku nadano mu honorowe obywatelstwo Miasta Tomaszów Mazowiecki, co świadczy o jego głębokim związku z tym miejscem oraz o wpływie, jaki wywarł na lokalną społeczność. Następnie, w 2008 roku, Chmielewski został odznaczony Złotym Medalem „Zasłużony Kulturze Gloria Artis”, uznawanym za jedno z najważniejszych odznaczeń w polskiej kulturze.

Ostatnim, lecz nie mniej istotnym wyróżnieniem, które otrzymał, była nagroda „Orła” w kategorii „Za osiągnięcia życia” w 2011 roku. Ten prestiżowy tytuł podkreśla jego znaczenie jako reżysera i twórcy, który przez całe życie wnosił wartości i innowacje do polskiej kinematografii.

---

Oceń: Tadeusz Chmielewski (reżyser)

---